'Over leven' (canvas): Hebben genen een geheugen?

B

innenkort zal de biologie de geldende inzichten over erfelijkheid ingrijpend moeten bijstellen. Het gaat om de ontdekking van de "epigenetica" – de verborgen invloeden die inwerken op onze genen.  Ze spelen een rol in alle aspecten van ons leven. Het begint met een eenvoudige, maar controversiële gedachte: onze genen hebben een "geheugen". Het leven dat onze grootouders hebben geleid – de lucht die ze inademden, het voedsel dat ze aten, zelfs de dingen die ze zagen - kan tientallen jaren later ons leven beïnvloeden, ook al hebben we geen van die dingen zelf meegemaakt. En wat wij zelf doen en laten in dit leven zal op zijn beurt onze kleinkinderen raken.

De algemeen aanvaarde stelling is dat ons DNA alle erfelijke informatie bevat die aan onze nakomelingen wordt overgedragen.  Wat een individu tijdens zijn leven doet verandert niets aan zijn genoom.  Voor vele biologen is de "epigenetica" dan ook een soort wetenschappelijke ketterij die de kern van de erfelijkheidsleer in vraag stelt.

Epigenetica voegt een hele nieuwe laag toe aan de genen, bovenop de DNA structuur.  De theorie stelt dat er een systeem van controleschakelaars bestaat dat genen kan "aan" of "uit" zetten.  Deze schakelaars kunnen geactiveerd worden door zaken die mensen tijdens hun leven ervaren, zoals honger of stress, en de gevolgen daarvan zijn erfelijk.

Dit is een revolutionaire gedachte, maar er zijn bewijzen gevonden. Överkalix is een geïsoleerde gemeenschap in het noorden van Zweden. In de parochieregisters is een volledig overzicht bewaard van alle geboorten en overlijdens én ook een gedetailleerd verslag van elke oogst uit het verleden. Professor Marcus Pembrey (Clinical Genetics aan het Institue of Child Health, Londen) heeft samen met de Zweedse onderzoeker Lars Olov Bygren in deze registers bewijzen gevonden dat milieu-invloeden kunnen overgeërfd worden.  Ze toonden aan dat een hongersnood in de kritische fase in het leven van de grootouders invloed heeft op de levensverwachting van de kleinkinderen.  Dit is een eerste bewijs dat milieu-invloeden bij mensen kunnen overgeërfd worden.

Maar er is meer.  Ook op andere plaatsen in de wereld stootten onderzoekers op aanwijzingen dat er bij erfelijkheid meer komt kijken dan genen. In Cambridge is professor Wolf Reik sinds jaren op zoek naar de "geesten" die rondspoken in onze genen. Hij ontdekte dat genen in muizenembryo's aan- en uitgeschakeld worden van zodra ze worden gemanipuleerd.  De implicaties daarvan zijn verstrekkend voor moeders als Stephanie Mullins, die haar eerste kind kreeg met in-vitro fertilisatie. Haar zoon, Ciaran, werd geboren met Bekwith-Wiedeman syndroom, een zeldzame aandoening die gelinkt wordt aan een abnormale schikking in de genen.  Er werd al eerder aangetoond dat IVF-baby's drie tot vier keer meer risico lopen om deze ziekte te krijgen.

Als het inderdaad zo is dat kinderen meer erven dan de genen van hun ouders, dan is het van groot belang te onderzoeken door welke invloeden precies die genen aan- en uitgeschakeld kunnen worden.

Na de  aanslag van 11 september 2001 in New York bestudeerde de Amerikaanse psychologe Rachel Yehuda de gevolgen van stress bij vrouwen die op  het ogenblik van de dramatische gebeurtenis aanwezig waren in de WTC-torens en in verwachting waren van een kind.  Volgens haar eerste resultaten zouden de gevolgen van stress inderdaad worden doorgegeven aan de volgende generatie.

Aan de andere kant van de V.S., aan de universiteit van de staat Washington, vonden onderzoekers genetische veranderingen terug in de nakomelingen van ratten die vier generaties eerder werden blootgesteld aan pesticiden en fungiciden .

Dit onderzoek kondigt een belangrijke verschuiving aan in het wetenschappelijke denken. Het kan een nieuw licht werpen op de achterliggende oorzaken van ziektes.  Maar ook onze familiegeschiedenis en onze persoonlijke levensstijl krijgen een enorm belang: ze kunnen namelijk de gezondheid bepalen van onze nakomelingen in de toekomst.

'Over Leven', zondag 2 april om 21.05 uur op Canvas.