Najaar Canvas: 'Back in the USSR'

In vier afleveringen van 53 minuten zie je hoe Rusland onder de liederlijke Jeltsin even flirtte met de democratie, maar onder de raadselachtige Poetin opnieuw richting dictatuur evolueert. Jan en Stefan gaan op zoek naar de economische basis van Poetins macht, en vinden die in het onmetelijke Siberië, tjokvol gas, olie en ertsen. Ze schetsen de evolutie in diverse ex-Sovjetrepublieken: van het dynamische EU-lid Letland, waar de omwenteling het eerst vorm kreeg, tot het tirannieke en conservatieve Wit-Rusland, waar van vernieuwing geen sprake is. En ze leggen ook uit hoe de kaarten nu liggen in het wespennest Kaukasus, met immer roerige gebieden als Abchazië en Tsjetsjenië.

Telkens tekenen Jan en Stefan de grote krachtlijnen uit, maar parallel hebben ze oog voor de menselijke kant, met portretten van de machtigen, maar evengoed van gewone mensen die ze destijds als correspondent hebben leren kennen. In veel gevallen zijn die mensen ook vrienden gebleven. En dat voel je in het programma.

Naast de televisiereeks is er ook een uitgebreid online-luik rond Back in the USSR met een vernieuwende web app. En Jan en Stefan schreven ook een boeiend boek over hun belevenissen in de voormalige Sovjet-Unie.

Aflevering 1: 20 jaar postcommunisme in en rond het Kremlin
Er gebeurt iets vreemds eind jaren ‘80 in de anders zo vastgeroeste Sovjet-Unie.  Partijleider Gorbatsjov spreekt van glasnost en perestrojka, openheid en hervorming. Het is het begin van een wervelende reeks omwentelingen die de Sovjet-Unie, én de hele wereld, ingrijpend zullen veranderen. Het is ook het begin van de carrière van twee VRT-journalisten als Sovjet-Unie- en Rusland-kenners: Jan Balliauw en Stefan Blommaert. Twintig jaar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie keren ze terug en gaan ze op bezoek bij mensen die ze tijdens die hele periode interviewden. Hoe vergaat het Rusland nu?

Jan en Stefan kijken vanaf de negentiende verdieping van Hotel Oekraïne mijmerend uit op het Witte Huis in Moskou, de toenmalige zetel van het Sovjet-Russische parlement. Twintig jaar geleden volgden ze van hier uit voor het VRT-journaal de conservatieve coup tegen het hervormingsgezinde duo Gorbatsjov en Jeltsin.

De coup mislukte omdat het volk de tanks tegenhield. Jeltsin grijpt zijn kans, en in zijn elan stuurt hij zijn politieke vader Gorbatsjov met pensioen. De democratie in Rusland kan beginnen, en meteen ook in de meeste Sovjetrepublieken, die zich een na een afscheuren.

'Democratie was een zootje', vertrouwt een vrouw op straat Jan en Stefan toe. Met de vrijheid heeft ze ook de prijsstijgingen, de criminaliteit en de werkloosheid zien toenemen. Jeltsins populariteit keldert, de straten branden. In oktober 1993 gebeurt het onvoorstelbare: Jeltsin stuurt de tanks, die hij vier jaar geleden eigenhandig had tegengehouden, terug naar het Witte Huis. De president beschiet zijn eigen parlement: einde van de democratie in Rusland.

Jan en Stefan gaan op bezoek bij Tatjana, die hen trots haar datsja toont, haar buitenverblijf. Die is veel groter en ruimer geworden dan in de Sovjettijd. De gemiddelde Rus heeft het nu wel beter, zegt ze. Eten en bouwmaterialen zijn nu vrij te koop. Maar ze is er wel de gratis gezondheidszorg en onderwijs bij ingeschoten. En weet je wat ook? De mensen zijn niet meer zo vriendelijk voor elkaar.

Een zieke en alcoholverslaafde Jeltsin slaagt er nog net in de sfinks Poetin in zijn spoor te lanceren. En die zal kordaat alle uitwassen van het wilde kapitalisme aanpakken: de criminaliteit, de almachtige oligarchen die de oude Sovjetbedrijven hebben opgekocht en gemoderniseerd, maar in één beweging ook alle politieke tegenstand. 'Als je oppositie wil voeren, moet je bereid zijn in de gevangenis te belanden', vertelt de liberaal Boris Nemtsov aan Jan en Stefan. En een Lappersfort-achtig protest tegen de aanleg van een autoweg wordt met knokploegen uiteengeranseld. Getekend Poetin, de nieuwe tsaar van Rusland.

Jan en Stefan gaan ook Andrei Komarov opzoeken, een oligarch die het gemaakt heeft in de olie. In plaats van tegen Poetin op te komen, zoals de veroordeelde Michael Chodorkovski, spant hij met hem samen. 'Poetin is de garantie voor stabiliteit', zegt hij, 'alleen zo kan mijn bedrijf gedijen'.

Jan Balliauw en Stefan Blommaert
Jan Balliauw werd op 29 december 1959 geboren in Beveren. Al sinds zijn jonge jaren wou hij radio maken. Op 15-jarige leeftijd bestiert hij van thuis uit 'Radio Atlas'. Vrachtwagenchauffeur is ook wel een optie, vooral het reizen trekt hem daarbij aan. Jan gaat Rechten studeren, eerst in Antwerpen en dan in Gent. Tussendoor is hij bij Radio Centraal in Antwerpen voorzitter, manager, technicus, studiobouwer en reporter (samen met Stefan Blommaert overigens). Van 1983 tot 1990 werkt hij als freelance verslaggever over Oost-Europa en Rusland voor VPRO-radio. In 1990 gaat hij met een beurs in Leningrad studeren. Aan het eind van dat jaar wordt hij correspondent voor BRT-radio. Tijdens de periode van ongeregeldheden in de Baltische staten, begin 1991, gaat hij ook voor televisie werken. Later dat jaar verhuist hij naar Moskou, maakt  er de staatsgreep tegen Gorbatsjov mee en blijft er twee jaar correspondent voor de toenmalige BRT. In 1993 keert hij terug naar België en begint te werken op de redactie in Brussel. Hij heeft zich gespecialiseerd in internationale politiek en diplomatie, en volgt Rusland en ook de Verenigde Staten nog altijd op de voet.

Stefan Blommaert werd geboren in Antwerpen op 15 juli 1958. Als kleine jongen wou Stefan Blommaert fotograaf worden, of ook wel archeoloog. Maar uiteindelijk gaat hij Hedendaagse Geschiedenis studeren aan de Vrije Universiteit Brussel. Na zijn studies geeft hij drie jaar les aan middelbare scholen in Antwerpen. Samen met onder meer Jan Balliauw stampt hij Radio Centraal in Antwerpen uit de grond. Daar leert hij ook het journalistieke vak. In 1984 komt Stefan bij de radionieuwsdienst van de BRT werken, een jaar later stapt hij over naar televisie, waar hij zowel verslaggeving als presentatie doet. Hij gaat zich specialiseren in Oost-Europa, reist ook dat deel van het oude continent af en is van 1993 tot 1994 correspondent voor de BRT in Moskou. In de jaren ‘90 volgt hij de diverse oorlogen in de Balkan, met het beleg van Sarajevo en de Kosovo-oorlog als uitschieters. Nu ligt zijn aandacht vooral bij Azië en China, hij studeert ook Chinees.

Web app 'Back in the USSR' primeur voor Vlaanderen
Voor het eerst is van een Vlaamse televisieproductie een afgeleide ontwikkeld voor tablet en PC:  een web app. Van 'Back in the USSR'  is inderdaad een digitale versie gemaakt, met extra beelden, interviews en achtergrondinformatie. Kortom: een digitale gegevensbank van twintig jaar postcommunisme, gratis te bekijken.

De basis van de web app blijft de integrale vierdelige televisiereeks 'Back in the USSR'. Die zal je op je eigen ritme kunnen volgen. Maar waar nodig zal je extra informatie kunnen aanklikken: een volledige biografie van Michaïl Gorbatsjov bijvoorbeeld, of de integrale versie van het interview met Julia Timosjenko, ex-premier van Oekraïne. Maar ook extra’s, zoals hoofdstukken die de televisieversie niet gehaald hebben, extra archiefbeelden uit het VRT-archief, uittreksels uit het gelijknamige boek van Jan Balliauw en Stefan Blommaert, of zelfs speciaal voor de app gemaakte interviews.

De web app is geschreven in de nieuwe websitetaal HTML5. Daardoor kan niet alleen de bezitter van een tablet zoals de iPad de toepassing bekijken, maar elke internetgebruiker. Het is bovendien gratis. De web app is ook heel gebruiksvriendelijk, zodat echt iedereen ermee aan de slag kan. Zo krijgt een televisieprogramma van hoge kwaliteit een langer leven: in de huiskamer, maar bijvoorbeeld ook in het klaslokaal of de studeerkamer.

De web app van 'Back in the USSR' is te bereiken via http://www.canvas.be/backintheussr. Stefan Blommaert en Jan Balliauw nemen de bezoekers graag mee op reis door het heden en het verleden van Rusland en de andere voormalige Sovjetrepublieken. Op hetzelfde adres kan je trouwens aanpikken bij de levendige Facebook- en Twitter-community rond Back in the USSR.

'Back in the USS': het boek
Twintig jaar geleden waren Jan Balliauw Stefan Blommaert erbij toen de Sovjet-Unie uiteenviel. Nu keren ze terug en vragen ze aan de mensen zelf, van hoog tot laag, hoe hun leven veranderd is sinds de val van het communisme. Het leverde niet alleen een boeiende televisiereeks op, maar ook een fascinerend boek.

'Back in the USSR' (Weerzien met de Russen en hun buren)
prijs: € 22,50
Vanaf 10 oktober beschikbaar in de boekhandel
Een uitgave van Canvas in samenwerking met uitgeverij Borgerhoff-Lamberigts

'Back in the USSR', vanaf dinsdag 4 oktober om 21.10 uur op Canvas.